Deze studiemiddag op vrijdag 13 oktober 2017 in Den Bosch was de vierde en laatste in een reeks over religie en geweld. Paul Cliteur en Theo de Wit hielden de inleidingen. Een verslag.
De eerdere bijeenkomsten, georganiseerd door de Afdeling Katholieke Theologie van het Thijmgenootschap, gingen over geweldsteksten in de Bijbel, over historische beeldvorming van religieus geweld en over de vermeende vredelievendheid van het christelijk geloof. Van de laatstgenoemde vormde deze vierde bijeenkomst de tegenhanger.
De eerste spreker was Paul Cliteur (UL) met de lezing ‘Theoterrorisme en vrijheid van expressie’. Hij contrasteerde religie en het democratisch verlichtingsprincipe van de vrijheid van expressie.
Wat religie betreft, spelen vier factoren mee in het bepalen van de identiteit ervan: heilige geschriften, de opinio communis van de gelovigen, de leer van de religieuze leiders en de eigen interpretatie van een individu.
Cliteur bekende dat zijn eigen, atheïstische interpretatie van religie kan worden samengevat als “religion is morality touched with emotion” (toegeschreven aan Matthew Arnold). De vrijheid van expressie behoort tot de basis van de moderne democratie, geldt als constitutioneel principe en is in veel internationale verdragen vastgelegd maar staat volgens Cliteur de laatste twintig jaar onder grote druk.
Van haar kant heeft de rooms-katholieke kerk de eigen identiteit langzaam aangepast aan het principe van vrijheid van expressie. Na de schade en schande van de inquisitie, index van verboden boeken en wettelijke verboden op ketterij en geloofsafval, erkent de kerk nu de vrijheid van expressie.
Dat staat in contrast met grote delen van de islamitische wereld. Vervolgens stelde Cliteur dat westerse politici onvoldoende erkennen dat de vrijheid van expressie bedreigd wordt in hun landen en falen in de bescherming ervan. Er is wel sprake van een ‘fall of blasphemy’, nu veel antiblasfemiewetgeving in westerse landen wordt afgeschaft, maar er is tegelijkertijd een ‘rise of blasphemy’, zowel in officiële wetgeving in islamitische landen als door islamitisch terrorisme en zelfcensuur in het Westen. De politiek neemt dat laatste onvoldoende serieus; er is sprake van “een olifant in de kamer” aldus Cliteur.
Theo de Wit (TiU) begon zijn lezing ‘Liefde, recht en religie: dangerous liaisons’ in de theologiegeschiedenis bij Tertullianus en de spanning tussen rede en wil in zijn fundering van recht en moraal.
Tertullianus wordt vaak gezien als een ‘decisionist’, die recht en moraal uitsluitend fundeert in Gods soevereine, arbitraire wil, maar dat is volgens De Wit niet terecht. Gods geboden zijn bij Tertullianus nog ingebed in een door Gods scheppende wijsheid bepaalde werkelijkheidsorde.
Zoals Agamben betoogt verandert dat in de late middeleeuwen wanneer theologen steeds meer nadruk gaan leggen op Gods absolute almacht, ook in morele zin, en op Gods vrije wil, wat uitloopt op het moderne politieke soevereiniteitsbegrip: “auctoritas non veritas facit legem” (Hobbes).
Het democratisch principe dat de meerderheid beslist berust ook op dit begrip evenals het huidige idee van een Leitkultur. Onder verwijzing naar de Amerikaanse filosoof Paul Kahn, betoogde De Wit vervolgens dat democratie niet alleen ‘rationele rechtvaardigheid’ nodig heeft in de vorm van publieke wetgeving, instituties en morele oordelen met de “sluier van onwetendheid” (vroege Rawls), maar ook ‘buitenrationele wil’ in de vorm van persoonlijke liefde tot en offerbereidheid voor de concrete gemeenschap waarin het individu leeft.
De relatie tussen deze rechtvaardigheid en liefde kan verschillende vormen krijgen: ze kunnen elkaar versterken, bestrijden of de een kan dienstbaar zijn aan de ander. De Wit bepleitte dat de particuliere liefde zich uiteindelijk uitstrekt tot de universele mensheid.
De bijdragen in heel de serie ‘Religie en geweld’ zullen verschijnen in de Annalen-reeks van het Thijmgenootschap in het voorjaar van 2016.
Harm Goris (TiU)
Eerder verscheen:
‘God wil vrede’. Christelijk monotheïsme en geweld
Soldaten voor God. Verslag studiemiddag religie en geweld
Texts of Terror: de Bijbel en geweld
